Żelski

Żelski h. Ogończyk, vel Zelski, Zielski, Zrzelski, właściwie Żalski, w ziemi dobrzyńskiej i kujawskiej, piszą się od dóbr swych Żałe in. Żale, powiat Rypin, gmina Brzuze, parafia Żałe. W 1564 roku wieś należy do Piotra Żelskiego (Paw. Wielkop. t.1/293). W 1789 r. jest własnością Goczkowskiego, ale część większa wsi z jeziorem należy do Chełmickich.
Żelscy stanowią gałąź Działyńskich z Działynia, dawny pow. Lipno, i są jednego pochodzenia z Unieńskimi, Kucińskimi, Kościeleckimi ze Skąpego, Radzikowskimi, Kuczborskimi, Chodorąskimi, Murzynowskimi, Rudzowskimi i Suszyckimi. Pochodzą od Wincentego na Żałem, Bachorzewie, części Radzinka etc., kasztelana dobrzyńskiego, i Sędziwoja na Woli i Złotopolu, łowczego dobrzyńskiego, Działyńskich, braci rodzonych, którzy od swego dziedzictwa Żałego w czasach Zygmunta Starego przyjęli nazwisko Żelskich. Według Bilińskiego Ogończykowie Zrzelscy, jak również Zrzelscy innych herbów, w tym Sokola i Godziemba(?) –  wywodzą się ze wsi Źródła Wielkie i Małe (niegdyś Zrzelsko), w parafii Ligowo, obecnie pow. Sierpc (Bil.). Żelscy podpisali elekcję 1697 r. z ziemią dobrzyńską. Z tej rodziny: 2 kasztelanów 1589 — 1600.

• EWA Żelska, Zelska de Żałe (ok. 1680-po 1728), c. Seweryna i Teresy Konarskiej, wojszczanka dobrzyńska, siostra stryjeczna Franciszka Żelskiego; sukcesorka po rodzicach swoich, dziedzicach dóbr Żałe, Poskorczyn, Radzynek, Rogówko, Chruszewo, Wichowo, Popowo i inne; żona „sędzica Mikołaja” w r. 1713 (Akta Bydgoskie); manifestuje się w 1726 r. przeciwko mężowi Mikołajowi Niemojewskiemu, a w 1727 występuje już jako wdowa po tymże mężu, wraz z synem Michałem i innymi swymi dziećmi (Urus.; Zap. Tryb. Piotrk.); m. (ok. 1700) Mikołaj Niemojewski h. Rola (ok. 1680-1726), s. Władysława, sędziego ziemskiego inowrocławskiego, i Doroty Trzebuchowskiej h. Ogończyk; dzieci: Eleonora za Pawłem Trzebuchowskim, Teresa, żona Pawła Dąmbskiego, Michał, Władysław – Niemojewscy.

• JÓZEF Żelski, Zelski (ok. 1690-po 1731), s. Łukasza i Zuzanny NN., ksiądz katolicki, proboszcz parafii Brudzew, 1731; razem z bratem rodzonym Janem Ż., proboszczem Św. Ducha za miastem Kościanem, cedują 1731 r. siostrze rodzonej pannie Eleonorze Ż. sumę 9. 000 zł. na dobrach Bukowa w Ks. Brandenburskim, pow. sulechowski, ol. rodzicom przed aktami miejskimi Krosna zapisane (AGZ Kościan).

Źródła: Bil. 216-217; Bork. Sp. 538, 546; Dw. Teki; Kos. t.1; Nies. t.10/153-154, 191; Pap.; SGKP t.14/733; Stup. t.3/227, 234; Szl. Król.; Żern. t.3/589; Żych. t.5.